Ամերիկյան «Կարնեգի» հիմնադրամի միջազգային խաղաղության գիտաշխատող և Հարավային Կովկասի հարցերով հայտնի բրիտանացի փորձագետ Թոմաս դե Վաալը գրել է, որ օգոստոսի 8-ին Սպիտակ տանը Ադրբեջանի և Հայաստանի առաջնորդների միջև ստորագրված համաձայնագրերը իսկապես պատմական նշանակություն ունեն տարածաշրջանի համար: «Foreign Affairs» ամսագրում հրապարակված իր ծավալուն հոդվածում վերլուծաբանը նշել է, որ ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփը, Սպիտակ տանը երկու երկրների առաջնորդներին հյուրընկալելիս, միջոցառումն անվանել է «պատմական խաղաղության գագաթնաժողով»:
«Ոմանք կարող են սա չափազանցված համարել։ Սակայն այս դեպքում Թրամփն իր հմտության և քաղաքական հաջողության շնորհիվ իսկապես կարևոր բանի հասավ։ Ամիսներ տևած երկկողմ բանակցություններից հետո նրա ղեկավարությամբ ստորագրվեց ժամանակավոր խաղաղության համաձայնագիր», - գրում է հեղինակը։
Դե Վաալի խոսքով՝ երկու կողմերն էլ չէին ցանկանում, որ Ռուսաստանը՝ ավանդական տարածաշրջանային հեգեմոնը, հանդես գար որպես համաձայնագրի երաշխավոր, ինչը Թրամփի առաջարկը խաղաղության գագաթնաժողովի վերաբերյալ հատկապես գրավիչ էր դարձնում։ «Եթե դուք պատրաստվում եք խախտել Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինին տված խոստումները, ապա Օվալաձև աշխատասենյակն է դա անելու տեղը», - նշում է փորձագետը։
Նա հիշեցնում է Սպիտակ տանը ստորագրված փաստաթղթերի էությունը և ընդգծում, որ «Թրամփի երթուղու»՝ Զանգեզուրի միջանցքի վերաբերյալ համաձայնագիրը փաստացիորեն փոխարինում է 2020 թվականի նոյեմբերի 10-ի համաձայնագրին, որը նախատեսում էր, որ միջանցքը կգործի Ռուսաստանի վերահսկողության ներքո։
Ինչպես գրում է դե Վաալը, «տարբեր պատճառներով» Ադրբեջանի և Հայաստանի ղեկավարությունները ձգտում են ազատվել Մոսկվայի ազդեցությունից: Իր հերթին, Թրամփի վարչակազմը հետաքրքրված է գործարքին աջակցելով ոչ միայն Միացյալ Նահանգների համար հնարավոր առևտրային օգուտների, այլև այն պատճառով, որ երկարատև խաղաղության համաձայնագիրը կամրապնդի Թրամփի՝ որպես համաշխարհային խաղաղարարի կերպարը: «Այնուամենայնիվ, օգոստոսին Սպիտակ տանը ձեռք բերված համաձայնագիրը մնում է փխրուն: Այն հաջողակ կլինի միայն այն դեպքում, եթե Միացյալ Նահանգները շարունակի իրականացնել սահմանային միջազգային գործընկերության համաձայնագիրը (TRIPP) և օգնի վերաբացել հակամարտության պատճառով փակված երթուղիները: Սա պահանջում է համագործակցություն Հայաստանի, Ադրբեջանի և Թուրքիայի հետ՝ Արևելք-Արևմուտք տրանսպորտային շղթայում նոր կապերի ֆինանսավորման և կառուցման գործում, որոնք անցնում են բոլոր երեք երկրներով: Սա «Թրամփի ճանապարհը» կվերածի միջազգային մայրուղու, այլ ոչ թե պարզապես տեղական նախագծի», - ընդգծում է փորձագետը:
Նրա խոսքով, ԱՄՆ-ն նաև սերտ համագործակցության կարիք ունի Եվրամիության հետ, որը Հարավային Կովկասում զգալիորեն ավելի շատ ներդրումներ է կատարում, քան Վաշինգտոնը՝ թե՛ քաղաքական, թե՛ ֆինանսական առումով: Դե Վաալը կարծում է, որ եվրոպական աջակցությունը կարևոր կլինի Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև խաղաղության համաձայնագիրը պահպանելու համար:
«Մոսկվան, բնականաբար, կցանկանար տեսնել Բաքվի և Երևանի միջև ԱՄՆ-ի միջնորդությամբ կնքված մերձեցման ձախողումը։ Սակայն, եթե Վաշինգտոնը և նրա եվրոպացի գործընկերները շարունակեն զբաղվել բարդ տարանցիկ համաձայնագրի իրականացմամբ և լուծելով այն խոչընդոտները, որոնք անխուսափելիորեն կստեղծվեն ներքին և արտաքին գործիչների կողմից, Հարավային Կովկասը վերջապես կարող է ազատվել հակամարտությունների այն շրջանակից, որը տասնամյակներ շարունակ խոչընդոտել է նրան», - գրում է դե Վաալը։
Մասնագետը նշում է, որ Սպիտակ տանը ստորագրված համաձայնագիրը արտացոլում է Ադրբեջանի՝ որպես Հարավային Կովկասում գերիշխող խաղացողի ի հայտ գալը։ Այս նոր իրականությունը սկսեց ի հայտ գալ 2020 թվականին Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև 44 օր տևած Երկրորդ Ղարաբաղյան պատերազմից հետո։ Տարիների դիվանագիտական փակուղուց հետո, նույն թվականին Ադրբեջանը վերսկսեց պատերազմը Հայաստանի դեմ և կարողացավ վերադարձնել բոլոր «գրավյալ» տարածքները։
Թոմաս դե Վաալը ընդգծում է, որ տարածաշրջանում ստեղծվել է բոլորովին նոր իրավիճակ. և՛ Ադրբեջանը, և՛ Հայաստանը՝ երկրներ, որոնք ավանդաբար Ռուսաստանի հովանավորության տակ էին ցարական կայսրությունից ի վեր, այժմ ձգտում են ազատվել նրա ազդեցությունից:
«Փաշինյանի պատրաստակամությունը դիմակայելու Հայ Առաքելական Եկեղեցուն, որը ավանդաբար մոտ է Մոսկվային, ցույց է տալիս, թե ինչի է նա պատրաստ գնալու՝ Հայաստանի պատմական կախվածությունը Ռուսաստանից խզելու համար: Այսպիսով, Մոսկվայի նկատմամբ նրանց համատեղ անհնազանդությունը երկու առաջնորդներին մղել է մերձեցման հենց այն ժամանակ, երբ Կովկասում Ռուսաստանի տարբերակները սահմանափակված են Ուկրաինայում պատերազմով: Հետևաբար, Վաշինգտոնի դիվանագիտական նախաձեռնությունները հատկապես ժամանակին են ապացուցվել», - նշում է դե Վաալը։
Թոմաս դե Վաալը կարծում է, որ Թրամփի աջակցությունը Բաքվին և Երևանին քաջություն է տալիս դիմակայել Մոսկվային։ «Բաքվի և Երևանի միջև ժամանակավոր համաձայնագիր կնքելով և իր անունը տալով կարևոր նոր տարանցիկ միջանցքին՝ Թրամփը պետք է հասկանա, որ դա միայնակ չի կարող անել»։ Դրա փոխարեն, այն պետք է ներդրում կատարի ավելի ավանդական ամերիկյան դիվանագիտական մեթոդներում՝ տարածաշրջանում երկարատև խաղաղություն հաստատելուն նպաստելու համար», - նշում է փորձագետը։
