«Օգոստոսի 8-ին, երբ Սպիտակ տանը տեղի էր ունենում Հայաստանի, Ադրբեջանի և Միացյալ Նահանգների միջև խաղաղության ստորագրման արարողությունը, ես խոսում էի Լոս Անջելեսից եկած մի խումբ հայ դպրոցականների հետ։ Մենք ընդհատել էինք դասը՝ նեղ սենյակի անկյունում նոութբուքով մամուլի ասուլիս դիտելու համար։ Նրանց դեմքերը՝ հետաքրքրասեր, զգուշավոր, կասկածամիտ, արտացոլում էին այն տրամադրությունը, որը տիրում է հայկական սփյուռքում. կասկածով մեղմված հույս, անվստահությամբ մթագնված հպարտություն»։ Ահա թե ինչ է գրում Բայդենի վարչակազմի օրոք Պետքարտուղարության նախկին քաղաքական խորհրդական Ժիրայր Ռաթևոսյանը Los Angeles Times-ի համար գրված հոդվածում։
«Այս հակամարտության արմատները թաղված են խոր անցյալում։ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո Հայաստանը և Ադրբեջանը դաժան պատերազմ մղեցին մի տարածաշրջանի համար, որը գտնվում է երկու երկրների կողմից վիճարկվող Ադրբեջանի սահմաններում։ Ադրբեջանցիներն այն անվանում են Լեռնային Ղարաբաղ, հայերը՝ Արցախ։ Տարիներ շարունակ պահպանվեց հրադադար, սակայն հիմնական հարցերը չլուծված մնացին՝ տարածքային պահանջներ, կառավարում և տարածաշրջանի հայ բնակչության ինքնորոշման իրավունքը։
2020 թվականին պատերազմը կրկին բռնկվեց։ Ադրբեջանը՝ Թուրքիայի աջակցությամբ և ժամանակակից զենքի օգտագործմամբ, վերահսկողություն ձեռք բերեց վիճարկվող տարածքի մեծ մասի նկատմամբ։ Թրամփի վարչակազմը ոչինչ չարեց միջամտելու համար։ Հայերի համար դա ջախջախիչ կորուստ էր՝ հողի, անվտանգության, վստահության և մշակութային ժառանգության»,- ընդգծել է հոդվածի հեղինակը։
Ըստ նրա՝ Ադրբեջանի համար դա ուժերի հավասարակշռությունը փոխած քաղաքական և ռազմական հաղթանակ էր։
«2022 թվականի դեկտեմբերին Ադրբեջանը սկսեց Լաչինի միջանցքի շրջափակումը, որը Լեռնային Ղարաբաղը/Արցախը Հայաստանին կապող միակ ճանապարհն էր՝ ամրապնդելով իր վերահսկողությունը պատերազմից արդեն իսկ խոցված տարածաշրջանի վրա։ Հաջորդ տասը ամիսների ընթացքում գազը, էլեկտրաէներգիան, ինտերնետը, սնունդը և դեղորայքը կտրվեցին 120 հազար հայերի համար, որոնցից շատերը երեխաներ և տարեցներ էին։ Ընտանիքները հացը բաժանում էին օրապարենի։ Վիրահատությունները հետաձգվում էին։ Դպրոցները փակվում էին։
Ես այդ ժամանակ այցելեցի տարածաշրջան և կանգնած էի միջանցքի հայկական ծայրում, որտեղ բեռնատարների լուռ շարք էր ձգվում մինչև հորիզոն, որոնցից յուրաքանչյուրը բեռնված էր սնունդով, դեղորայքով և անհրաժեշտ պարագաներով, յուրաքանչյուր վարորդ գիտակցում էր, որ իրեն երբեք թույլ չեն տա իր բեռը հասցնել։ Մթնոլորտը հագեցած էր հուսահատությամբ և անօգնականությամբ։ Շրջափակման մասին մի քանի հրապարակումներում մեկուսացված հայերը խոսում էին ցածր տոնով, նրանց դեմքերը հոգնատանջ էին ամիսներ տևած վախից և զրկանքներից։ Հաագայի միջազգային դատարանը պահանջեց, որ Ադրբեջանը բացի միջանցքը, բայց Բաքուն անտեսեց հրամանը։
Ես հպարտություն զգացի, երբ նախագահ Բայդենը պաշտոնապես ճանաչեց Հայոց ցեղասպանությունը՝ բարոյական մի հանգրվան, որը տասնամյակներ առաջ էր սպասվում։ Բայց նրա վարչակազմը չկարողացավ պատժել Ադրբեջանին շրջափակման համար կամ կանխել հաջորդը՝ Ադրբեջանի լայնածավալ ռազմական հարձակումը Լեռնային Ղարաբաղի/Արցախի դեմ 2023 թվականի սեպտեմբերին: Հարձակումը տևեց ընդամենը 24 ժամ, բայց այն տեղահանեց ավելի քան 100 հազար էթնիկ հայերի՝ գործնականում ամբողջ տարածաշրջանի բնակչությանը: Դարավոր համայնքները գրեթե մեկ գիշերվա ընթացքում դատարկվեցին, ընտանիքները լքեցին տները, բիզնեսները և եկեղեցիները՝ չիմանալով՝ արդյոք կկարողանա՞ն երբևէ կվերադառնան:
Ես խառ զգացումներ վերապրեցի՝ հետևելով Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև Թրամփի վարչակազմի խաղաղարար ջանքերին: Մի կողմից, ես ուրախ եմ տեսնել, որ իմ երկիրը՝ Միացյալ Նահանգները, կանգնած է Հայաստանի կողքին և բարձրացնում է հայկական հարցերը համաշխարհային ասպարեզում: Մյուս կողմից, այդ պահը դատարկ է թվում: Եվ ինձ համար դա արտացոլում է ավելի խոր խնդիր. ԱՄՆ քաղաքականությունը Հարավային Կովկասում միշտ տառապել է հետևողականության, հաշվետվողականության և ագրեսորներին դիմակայելու պատրաստակամության պակասից՝ անկախ նրանից, թե որ կուսակցությունն էր իշխանության գլուխ: Իսկ Վաշինգտոնում հայերը քիչ դաշնակիցներ ունեն և թույլ ներկայացվածություն»,- նշում է Ռաթևոսյանն իր հոդվածում:
Ըստ նրա՝ այդ համաձայնագիրը՝ ինչպես ներկայիս ամերիկյան արտաքին քաղաքականության մեծ մասը, ակնհայտ «չարչիական» բնույթ ունի։ «Հայաստանը Միացյալ Նահանգներից ստանում է անվտանգության երաշխիքներ և համագործակցություն արհեստական բանականության ոլորտում, ներառյալ՝ աջակցություն զարգացող արհեստական բանականության կենտրոնի համար, որը պետք է ամրապնդի իր արևմտյան ուղղությունը։ Ադրբեջանը գրեթե անպատիժ է մնում արցախահայության դեմ իր գործողությունների համար, ինչպես նաև զենքի մատակարարման և Թուրքիա տարանցիկ միջանցքի պայմանագրեր։ Միացյալ Նահանգները ստանում է աշխարհաքաղաքական ռազմաավար. Թրամփի անունը Թուրքիա տանող միջանցքի վրա, տարածաշրջանում լծակներ և «դիվանագիտական հաղթանակ»՝ ներքին փիառի համար։
Սակայն այս համաձայնագիրը դեռևս ամբողջական չէ։ Այն չի նախատեսում վտարանդի հայերի վերադարձի իրավունքը Արցախում, անտեսում է հայկական քաղաքների, տների և ձեռնարկությունների ոչնչացումը, չի պարունակում որևէ պարտավորություն՝ պահպանելու Արցախի մշակութային ժառանգությունը և չի հիշատակում ռազմագերիներին։ Հայկական սփյուռքի շատերի համար դրանք ակնհայտ և անընդունելի բացթողումներ են։
Թղթի վրա նոր երթուղին, որը կոչվում է «Թրամփի ճանապարհ միջազգային խաղաղության և բարգավաճման համար», ակնհայտորեն չեզոք և համագործակցող ճանապարհ է ԱՄՆ-ի գլխավորությամբ։ Իրականում այն լուրջ հարցեր է առաջացնում Հայաստանի ինքնիշխանության վերաբերյալ։ Միջանցքը կանցնի Սյունիքի հարավային մարզով, որը Հայաստանի միակ ցամաքային կապն է Իրանի հետ, և կարող է թուլացնել Երևանի կարողությունը՝ լիովին վերահսկելու իր սահմանները, կարգավորելու առևտուրը և անարգել մուտքը դեպի կենսականորեն կարևոր հարավային զարկերակ։
Լավագույն դեպքում, օգոստոսի 8-ի համաձայնագիրը քիչ հույս է ներշնչում տարածաշրջանի հակամարտությունների իրական լուծման համար։ Եթե այն լիովին իրականացվի, այն կարող է օգնել կառուցել ավելի կայուն և բարգավաճ Հայաստան գալիք սերունդների համար։ Մարտահրավերն այն է, որ համաձայնագիրն ապահովի ԱՄՆ ներդրումները վերակառուցման, հաշվետվողականության և երկարաժամկետ անվտանգության մեջ, այլ չմնա սոսկ լուսանկարչական շարք։
Եվ նույնիսկ անավարտ, անկատար համաձայնագրերը կարող են հնարավորություններ բացել։ Հայաստանի շրջադարձը դեպի Արևմուտք, որն ընդգծվում է համաձայնագրում, կրում է ռիսկեր, բայց նաև խոստումներ՝ ավելի ուժեղ անվտանգության դաշինքներ, տնտեսական վերականգնում և մշակութային պահպանում՝ քանի դեռ օգուտները հասնում են պատերազմն ու շրջափակումը ապրած մարդկանց, այլ ոչ թե միայն փաստաթղթերը ստորագրած ղեկավարներին: Վերջին տարիներին Հայաստանն անսպասելի տնտեսական աճ է ապրել՝ շնորհիվ ՏՏ ոլորտում ներդրումների, զբոսաշրջության և սփյուռքից տաղանդների վերադարձի: Այդ փխրուն թափը կարող է կամ ամրապնդվել, կամ մսխվել՝ ամեն ինչ կախված է նրանից, թե ինչ կլինի հետո»,- պարզաբանում է Ռաթևոսյանը։
Միևնույն ժամանակ, նա ընդգծում է, որ հարգում է Թրամփին խաղաղության համաձայնագրեր կնքելու նրա ցանկության համար. «առաջնորդները պետք է խաղաղությունը դարձնեն իրենց բարձրագույն նպատակը»: «Հայ-ամերիկյան դպրոցականները, որոնց հետ ես հանդիպեցի օգոստոսի 8-ին, ովքեր կրում են իրենց ծնողների և տատիկների ու պապիկների ցավը, արժանի են ավելիին, քան խորհրդանշական ժեստեր կամ փոխզիջումներ: Նրանք արժանի են արդարադատության և իրենց նախնիների հայրենիքի համար ավելի լավ ապագայի մասին երազելու ազատության: Ի վերջո, դա այն հույսն է, որը միավորում է մեզ բոլորիս»,- եզրափակել է Պետքարտուղարության նախկին քաղաքական խորհրդականը:
